Το μαύρο σιτάρι ή φαγόπυρο είναι από τα πιο διαδεδομένα ψευδοδημητριακά από τα προϊόντα ελεύθερης γλουτένης. Καλλιεργείται κυρίως για τον σπόρο του από τον οποίο παρασκευάζεται αλεύρι και ως μελισσοκομικό φυτό. Εγγενές των Ιμαλαΐων αποτελεί ωστόσο διαδεδομένη καλλιέργεια σε πολλές περιοχές του κόσμου, καθώς δεν είναι απαιτητικό στην ανάπτυξή του και δίνει προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας ακόμα και σε εξαντλημένα, ακαλλιέργητα εδάφη.
Βοτανική ταξινόμηση: ανήκει στην οικογένεια Polygonaceae και στο είδος Fagopyrum esculentum.
Ανάπτυξη φυτού: είναι ετήσιο φυτό με ύψος από μισό έως 1 μέτρο και πάχος από 2 έως 8 χιλιοστά.
Στέλεχος: δημιουργεί διακλαδισμένη, κοίλη καμπύλη σε κόμβους. Από την ηλιόλουστη πλευρά είναι κοκκινωπό καφέ ενώ από την πλευρά της σκιάς είναι πράσινο.
Άνθη: είναι χρώματος λευκού έως ανοιχτού ροζ. Η μυρωδιά τους είναι χαρακτηριστική και ελκύει τις μέλισσες γεγονός που το καθιστά καλό μελισσοκομικό φυτό.
Φύλλωμα: το χρώμα των φύλλων μπορεί να είναι πράσινο ή/και κοκκινοκαφέ. Εμφανίζει ποικιλομορφία, είτε άμισχα είτε έμμισχα. Στο κατώτερο μέρος έχουν σχήμα καρδιάς και τριγωνικό και εμφανίζονται πάνω σε φύλλα με μακριούς μίσχους.
Καρπός: έχει χρώμα σκούρο καφέ και ασημένιο, σχήματος πυραμιδοειδούς, με μέγεθος που ποικίλλει αναλόγως την ποικιλία και τις συνθήκες της καλλιέργειας. Ο καρπός περικλείεται σε ένα πυκνό κέλυφος το οποίο χωρίζεται εύκολα.
Ριζικό σύστημα: φέρει μία κεντρική ρίζα με πολλές πλευρικές διακλαδώσεις οι οποίες αναπτύσσονται καθ’ όλη τη διάρκεια ανάπτυξης του φυτού. Έχει την ιδιαιτερότητα ότι έχει περιορισμένη ανάπτυξη αλλά έχει έντονη φυσιολογική δραστηριότητα.
Αναπαραγωγή: χρειάζεται τις μέλισσες για να γονιμοποιηθούν τα άνθη του.
Το φαγόπυρο καλλιεργείται για τον σπόρο του και ως μελισσοκομικό φυτό. Έχει υψηλή διατροφική αξία καθώς περιέχει 80% άμυλο, 14% πρωτεΐνη, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, βιταμίνες Ε, Κ, φολικό οξύ, είναι πλούσιο σε μέταλλα όπως το ασβέστιο, ο χαλκός, ο σίδηρος, το μαγνήσιο, ο φωσφόρος, το κάλιο και ο ψευδάργυρος. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα των συστατικών της είναι ότι δεν περιέχει γλουτένη.
Ως μελισσοκομικό φυτό επιλέγεται λόγω του αρωματικού του νέκταρος το οποίο δίνει μέλι με χαρακτηριστική έντονη γεύση, έντονο σκούρο χρώμα που κλείνει προς το μαύρο και κρυσταλλώνει εύκολα.
Το φαγόπυρο χρησιμοποιείται ευρέως για χλωρή λίπανση για την βελτιστοποίηση των μη παραγωγικών εδαφών καθώς έχει την ικανότητα να αναπτύσσεται χωρίς δυσκολία σε τέτοια εδάφη σε γρήγορο διάστημα. Όταν οργωθεί αποδομείται γρήγορα και απελευθερώνει άζωτο και ανόργανα συστατικά, βελτιώνοντας την ικανότητα συγκράτησης υγρασίας στο έδαφος. Είναι συχνή επιλογή ως καλλιέργεια αγρανάπαυσης μετά από καλλιέργεια που έχει συγκομιστεί νωρίς μέσα’ στο χρόνο.
Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή για ζώα της άγριας πανίδας. Για παράδειγμα οι γαλοπούλες, ο φασιανός, ορισμένα υδρόβια και μη πουλιά και άλλα που τρέφονται με το φυτό το οποίο δεν συγκομίζεται.
Το φαγόπυρο έχει πλεονέκτημα ότι καλλιεργείται και σε φτωχά εδάφη, εξαντλημένα που άλλες καλλιέργειες δεν μπορούν να αναπτυχθούν. Ωστόσο όταν καλλιεργείται σε εμπορική κλίμακα και στόχος είναι οι υψηλές αποδόσεις χρειάζεται εδάφη που θερμαίνονται γρήγορα, είναι σε σχετικά καλή θρεπτική κατάσταση με καλό αερισμό και έχει ανάγκη από υγρό έδαφος χωρίς να νεροκρατά. Ιδανικό pH θεωρείται το ελαφρώς όξινο προς βασικό (5,5 - 7). Αναπτύσσεται και σε βαριά εδάφη αλλά έχει σημαντικά χαμηλή παραγωγικότητα και δεν προτείνεται.
Ως προς τις κλιματικές απαιτήσεις έχει τις εξής ιδιαιτερότητες, δεν προτιμά τις πολύ κρύες περιοχές αλλά εμφανίζει ανοχή σε αυτές. Ωστόσο, σε εμπορική κλίμακα που στόχος είναι να στρεσάρονται όσο λιγότερο γίνεται, τα φυτά θα πρέπει να επιλέγονται δροσερά και υγρά κλίματα που οι πιθανότητες παγετών είναι χαμηλές. Ένα μυστικό της καλλιέργειας είναι ότι όταν περιβάλλεται από ψηλά δέντρα δασών ή από ανεμοφράκτες περιορίζονται πολύ οι πιθανότητες καταστροφής της καλλιέργειας από τους ισχυρούς ανέμους, το παρατεταμένο κρύο ή την παρατεταμένη ξηρασία.
Η καλλιέργεια του φαγόπυρου έχει ανάγκη από έδαφος με καλό αερισμό, επομένως πριν τη σπορά πρέπει να γίνει όργωμα του εδάφους. Η σπορά γίνεται με σπαρτικές μηχανές σε βάθος από 3 έως 5 εκατοστών. Αναλόγως την πυκνότητα που θα επιλέξει ο παραγωγός να σπείρει, στις πολύ πυκνές φυτεύσεις σε ελαφρά μη αλατούχα εδάφη θα χρειαστούν κατά προσέγγιση 9 κιλά σπόρου στο στρέμμα και σε λιγότερο πυκνές φυτεύσεις γύρω στα 5 κιλά το στρέμμα. Η σπορά γίνεται περίπου γύρω στα μέσα Μαΐου με τέλη Ιουνίου, δηλαδή πρέπει να γίνεται όταν το έδαφος έχει αρχίσει να θερμαίνεται και δεν υπάρχει φόβος παγετών. Από τη σπορά μέχρι τη βλάστηση χρειάζονται 5 με 10 ημέρες.
Ενδεικτικα η πυκνότητα σποράς μπορεί να είναι 14 εκατοστά μεταξύ των γραμμών.
Η λίπανση της καλλιέργειας του φαγόπυρου πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή. Πριν αποφασιστεί το κατάλληλο σχέδιο λίπανσης θα πρέπει απαραίτητα να έχει προηγηθεί ανάλυση του εδάφους. Αυτό γίνεται γιατί τα μεγαλύτερα ποσοστά λιπαντικών μονάδων μειώνει την παραγωγή. Η καλύτερη περίοδος για εφαρμογή των φωσφορικών και ανθρακικών λιπασμάτων είναι κατά την σπορά των σπόρων ή κατά το όργωμα, και τα αζωτούχα είναι καλό να εφαρμόζονται σε μικρές δόσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της καλλιέργειας, με τη βασική λίπανση με άζωτο να γίνεται στη σπορά. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι για ένα στρέμμα φαγόπυρου καταναλώνονται 5 κιλά άζωτο, 2,5 κιλά φωσφόρος και 4 κιλά κάλιο.
Το άζωτο είναι πολύ σημαντικό για την καλή ποιότητα και ποσότητα των σπόρων καθώς αυξάνει τη μάζα τους και βελτιώνει την χημική τους σύνθεση. Ενδεικτικά, οι συνολικές ανάγκες σε νιτρική αμμωνία ανά στρέμμα είναι 6 με 8 κιλά.
Τα ιχνοστοιχεία που χρειάζεται η καλλιέργεια του φαγόπυρου είναι το βόριο, ο χαλκός, το μαγγάνιο και ο ψευδάργυρος. Ενδεικτικά για 1 τόνο σπόρων χρειάζονται τα εξής:
Όταν γίνει η σπορά το έδαφος πρέπει να ποτιστεί καλά με μεγάλη προσοχή ώστε να μην νεροκρατά. Το έδαφος θα πρέπει να παραμένει υγρό καθ’ όλη τη διάρκεια της καλλιέργειας για να αναπτυχθεί το φυτό. Ωστόσο ανέχεται και τα ξηρά εδάφη αλλά έχει μικρότερες αποδόσεις.
Οι τελικές αποδόσεις σε σπόρο εξαρτώνται όχι μόνο από από τη σωστή λίπανση και άρδευση αλλά και από τις προηγούμενες καλλιέργειες. Ιδανικές καλλιέργειες θεωρούνται οι χειμερινές, οι μονοετείς και τα όσπρια. Πιο συγκεκριμένα, από πειράματα έχει αποδειχθεί ότι οι καλύτερες καλλιέργειες είναι τα ζαχαρότευτλα, το σιτάρι καλαμποκιού, τα λαχανικά, ο βίκος, η σόγια και η πατάτα. Δεν θα πρέπει να προϋπάρχουν σιτηρά καθώς θα υπάρχει μεγάλη μόλυνση από ζιζάνια, η οποία φυσικά έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της παραγωγής. Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται καλλιέργειες που αυξάνουν ή μειώνουν τις αποδόσεις. Με “+” μπροστά από το ποσοστό σημαίνει ότι τις αυξάνουν και “-” ότι τις μειώνουν.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Είναι μεγάλη πρόκληση η επιλογή για καλλιέργεια φαγόπυρου μετά από πατάτα και βρώμη γιατί παρότι αυξάνουν τις αποδόσεις του καθώς σε περίπτωση που έχουν προσβληθεί από νηματώδεις τότε είναι μεγάλη η πιθανότητα να προσβληθεί και το φαγόπυρο.
Όταν τα φυτά αποκτήσουν χαρακτηριστικό καφέ χρώμα αρχίζει η συγκομιδή. Περίπου από την ημέρα της σποράς μέχρι την ημέρα της συγκομιδής μεσολαβούν 3 μήνες. Τα φυτά εκείνη τη χρονική περίοδο έχουν ύψος γύρω στα 15 με 20 εκατοστά. Η συγκομιδή γίνεται με κοπή των φυτών και ξήρανση αυτών στον ήλιο για 3 με 5 ημέρες. Με τον τρόπο, αυτό κατά την συγκομιδή δεν υπάρχουν απώλειες στις αποδόσεις.
Όταν γίνει η ξήρανση οι κόκκοι καθαρίζονται με μηχάνημα καθαρισμού του σπόρου. Ο καθαρισμός του σπόρου δεν θα πρέπει να καθυστερήσει γιατί με τον τρόπο αυτό ο σπόρος θα αρχίσει να θερμαίνεται. Ο καθαρισμός γίνεται σε τρία στάδια. Η περιεκτικότητα σε υγρασία του κόκκου θα πρέπει να είναι γύρω στα 15%. Η αποθήκευση στη συνέχεια γίνεται σε υφασμάτινους σάκους σε ξηρό μέρος.
Τα ζιζάνια αποτελούν σημαντικό εχθρό της καλλιέργειας του φαγόπυρου καθώς ανταγωνίζονται για θρεπτικά, νερό και πυκνότητα εξάπλωσης. Για την καλύτερη διαχείριση των ζιζανίων θα πρέπει να γίνεται μηχανική κατεργασία μεταξύ των γραμμών, πριν προλάβουν να αναπτυχθούν. Βιολογική μέθοδος αντιμετώπισης θεωρείται η χρήση εντόμων, μυκήτων και βακτηρίων τα οποία δεν προσβάλλουν την καλλιέργεια αλλά προσβάλλουν τα ζιζάνια. Η χημική καταπολέμηση θα πρέπει να επιλεχθεί όταν οι βιολογικές μέθοδοι έχουν εφαρμοστεί και σε περίπτωση που η καλλιέργεια κινδυνεύει να χαθεί.
Baniya, B.K., D.M.S. Dongol, and N.R. Dhungel. 1995. Further characterization and evaluation of Nepalese buckwheat (Fagopyrum spp.) Shinshu University Press.
Clayton G. Campbell et. al. 1997. Buckwheat Fagopyrum esculentum Moench. IPGRI.
Tanveer Bilal Pirzadah, Reiaz Ul Rehman. 2021. Buckwheat: Forgotten Crop for the Future. Issues and Challenges. CRC Press.
